پوکی استخوان (استئوپروز) باعث ضعیف و شکننده شدن استخوان‌ها می‌شود و خطر شکستگی را افزایش می‌دهد. درمان پوکی استخوان با هدف متوقف کردن فرآیند تحلیل رفتن استخوان و تقویت استخوان به منظور پیشگیری از شکستگی انجام می‌شود. انتخاب‌های سبک زندگی سالم از قبیل تغذیه سالم، ورزش و مصرف دارو از تحلیل رفتن بیشتر استخوان جلوگیری می‌کند و خطر شکستگی را کاهش می‌دهد.
اما اگر کاهش تراکم استخوان شدید باشد، تغییر سبک زندگی برای درمان پوکی استخوان کافی نخواهد بود. داروهای متعددی برای درمان پوکی استخوان وجود دارد که بعضی فرآیند تحلیل رفتن استخوان را کند می‌کنند و تعدادی نیز استخوان‌ها را تقویت می‌کنند. درباره لزوم مصرف دارو و داروهای مناسب برای درمان پوکی استخوان با پزشک معالجتان مشورت کنید.
همچنین توصیه می‌کنیم که دکوراسیون خانه‌تان را به نحوی تغییر بدهید که خطر زمین خوردنتان به حداقل برسد. به علاوه لازم است سبک زندگیتان را برای پیشگیری از شکستن استخوان‌های ضعیف و شکننده اصلاح کنید.
پوکی استخوان چیست؟
استخوان‌ها که از کلسیم و مواد معدنی دیگر تشکیل می‌شوند، دائماً می‌شکنند و دوباره جوش می‌خورند و ترمیم می‌شوند. اما شکستن بافت استخوانی در بیماران مبتلا به پوکی استخوان سریع‌تر از فرآیند بازسازی آن انجام می‌شود. به این ترتیب تراکم استخوان کاهش می‌یابد و استخوان نازک‌تر و شکننده‌تر می‌شود و احتمال شکستگی در اثر تحمیل فشار یا زمین خوردن افزایش می‌یابد. کاهش تراکم استخوان با هیچ گونه نشانه هشدار دهنده‌ای همراه نیست. به همین دلیل است که پوکی استخوان را “بیماری خاموش” می‌گویند. پوکی استخوان با آرتروز تفاوت دارد ـ آرتروز نوعی بیماری التهابی مفصلی (آرتریت) است که در اثر ساییده شدن غضروف (ماده لاستیکی پوشش دهنده دو سر استخوان) رخ می‌دهد.
بافت استخوان به طور مرتب طی فرآیندی به نام بازسازی یا تبدیل استخوان جایگزین می‌شود. تعداد سلول‌هایی که بدن از دوران کودکی تا جوانی تولید می‌کند، بیشتر از مقدار مورد نیاز برای جایگزینی سلول‌های مرده است و به همین دلیل استخوان‌ها در سن پایین قوی‌تر و متراکم‌تر هستند. تراکم استخوان در 25 سالگی به بالاترین حد می‌رسد و فرآیند تبدیل استخوان تا چند سال در وضعیت نسبتاً پایدار باقی می‌ماند. مرگ سلول‌های استخوانی در حوالی 40 سالگی با سرعتی بیشتر از سرعت تولید سلول‌های جدید شروع می‌شود. در نتیجه تراکم استخوان با شیب ملایمی رو به کاهش می‌گذارد و سالمندان به پوکی استخوان مبتلا می‌شوند.
در دوران یائسگی و پس از آن که میزان هورمون استروژن در بدن افت می‌کند، کاهش تراکم استخوان‌های خانم‌ها سریع‌تر می‌شود. خانم‌ها بالغ بر یک سوم تراکم استخوان را در بازه زمانی 5 تا 10 سال بعد از یائسگی از دست می‌دهند. تراکم استخوان آقایان نیز به موازات افزایش سن رو به کاهش می‌گذارد، اما سرعت کاهش تراکم استخوان در خانم‌ها بیشتر از آقایان است.
پوکی استخوان می‌تواند تمام استخوان‌های بدن را درگیر کند. اما شکستگی‌های ناشی از زمین خوردن بیماران مبتلا به پوکی استخوان بیشتر در ستون فقرات، دنده‌ها، مفصل ران و مچ دست گزارش می‌شود. همچنین ممکن است پوکی استخوان باعث ایجاد قوز در بالای کمر یا کوتاه شدن قد شود.
بیش از ده میلیون نفر به پوکی استخوان مبتلا هستند و تقریباً 34 میلیون به استئوپنی (کاهش تراکم استخوان) دچار هستند ـ کاهش تراکم استخوان در استئوپنی علامت هشدار و پیش‌درآمد ابتلا به پوکی استخوان است. پوکی استخوان هر ساله باعث بیش از 1.5 میلیون شکستگی در ستون فقرات، مچ دست و مفصل ران می‌شود. پوکی استخوان در میان خانم‌ها شایع‌تر است و علت اصلی شکستگی استخوان در خانم‌های مسن و خانم‌هایی است که یائسگی را پشت سر گذاشته‌اند. البته آقایان هم می‌توانند به پوکی استخوان مبتلا شوند.
علل ابتلا به پوکی استخوان
عکس از بالا: استخوان سالم، پوکی استخوان
میزان تراکم استخوان و سرعت تحلیل رفتن آن همگام با بالا رفتن سن افزایش می‌یابد و به همین دلیل سالمندان بیشتر مستعد ابتلا به پوکی استخوان هستند. علاوه بر سن، جنسیت، سابقه خانوادگی، ابتلا به بعضی عارضه‌ها و انجام دادن عمل‌های خاص، عادت‌های سبک زندگی و نوع داروهای مصرفی نیز خطر پوکی استخوان را افزایش می‌دهد.
پوکی استخوان در میان گروه‌های زیر شایع‌تر است:
- خانم‌ها به ویژه خانم‌های مسن و خانم‌هایی که یائسگی را پشت سر گذاشته‌اند.
- خانم‌هایی که قبل از 45 سالگی یائسه می‌شوند یا قاعدگی‌های نامنظم دارند.
- خانم‌هایی که تخمدان‌هایشان حین عمل هیسترکتومی درآورده شده است.
- خانم‌هایی که به طور مرتب ورزش نمی‌کنند یا آنقدر ورزش می‌کنند که دیگر پریود نمی‌شوند.
- آقایانی که میزان هورمون تستوسترونشان پایین است.
- اشخاص لاغر یا با جثه کوچک
- افرادی که سابقه پوکی استخوان در خانواده‌شان وجود دارد.
- افرادی که سابقه شکستگی استخوان بعد از یک آسیب‌دیدگی جزئی دارند.
- بیماران مبتلا به گونه‌های التهابی آرتریت از قبیل روماتیسم، آرتریت پسوریاتیک، لوپوس، اسپوندیلیت آنکیلوزان یا آرتریت واکنشی.
- مصرف داروهایی مانند کورتیکواستروئید (کورتیزون، پردنیزون یا متیل پردنیزولون) که تراکم مواد معدنی را در استخوان کاهش می‌دهد. همچنین طبقه‌ای داروهای ضدافسردگی موسوم به بازدارنده‌های بازجذب گزینشی سروتوین (SSRIs) یا هپارین که نوعی رقیق کننده خون است، نیز موجب کاهش تراکم استخوان می‌شوند.
- بیماران مبتلا به سلیاک (حساسیت به گلوتن)، بیماری التهابی روده (IBD)، پرکاری تیروئید، بیماری انسدادی مزمن ریوی (COPD)، مولتیپل میلوما (سرطان مغز استخوان)، بیماری‌های تیروئید یا پاراتیروئید
- بیمارانی که جراحی چاقی انجام داده‌اند.
- سیگاری‌ها یا افرادی که در طول روز حداقل سه نوشیدنی الکلی می‌نوشند.
- اشخاص دارای سابقه بی‌اشتهایی عصبی (آنورکسی نروزا) یا دیگر اختلال‌های غذایی
- افرادی که مدت‌ها استراحت مطلق داشته‌اند یا برای مدتی طولانی بی‌حرکت بوده‌اند.
افرادی که یک یا چند مورد از عامل‌های خطر فوق درباره‌شان صدق می‌کند، باید از پزشک بخواهند که درباره روش‌های کاهش خطر پوکی استخوان راهنماییشان کنند یا آزمایش سنجش تراکم استخوان را در صورت لزوم انجام بدهند.
علائم
پوکی استخوان بیماری خاموشی است که نشانه‌ها یا علائم ظاهری انگشت‌شماری را تولید می‌کند. چون پوکی استخوان به مرور ظرف چند سال ایجاد می‌شود، ممکن است بیمار تا زمانی شکستن استخوان، کوتاه شدن قد یا ایجاد برآمدگی مشخص بالای کمر متوجه ابتلا به پوکی استخوان نشود.
دیگر علائم پوکی استخوان به شرح زیر است:
- از دست دادن دندان‌ها: از دست دادن دندان‌ها می‌تواند علامت تاثیر گذاشتن پوکی استخوان بر استخوان فک باشد.
- کمر درد: شکستگی یا خرد شدن مهره‌های ستون فقرات علامت ابتلا به پوکی استخوان ستون فقرات است.
تشخیص
پوکی استخوان به آهستگی ظرف چند سال ایجاد می‌شود. علائمی مانند از دست دادن دندان یا کمردرد ممکن است به اشتباه به عامل‌های دیگر ارتباط داده شود. تمام افرادی که سابقه خانوادگی ابتلا به پوکی استخوان دارند یا عامل‌های خطر این بیماری درباره‌شان صدق می‌کند، باید برای بررسی احتمال مبتلا شدن به پوکی استخوان به پزشک مراجعه کنند. برخی پزشکان از تجربه و دانش تخصصی در زمینه تشخیص و درمان پوکی استخوان برخوردار هستند؛ از جمله این پزشکان می‌توان به متخصص روماتولوژی، متخصص غدد و جراح ارتوپد اشاره کرد. برخی انترن‌های عمومی، متخصصین رادیولوژی و متخصصین بیماری‌های زنان نیز دوره‌های آموزشی خاصی را در زمینه پوکی استخوان پشت سر می‌گذارند.
پزشکان پوکی استخوان را با در نظر گرفتن عامل‌های متعددی از قبیل موارد زیر تشخیص می‌دهند:
- پرونده پزشکی و معاینه بالینی: پزشک معاینه بالینی انجام می‌دهد و سوالاتی را درباره سابقه خانوادگی و فردی بیمار، مصرف داروها، تغذیه و سابقه شکستگی از وی می‌پرسد.
- آزمایش خون و ادرار: این آزمایش‌ها برای تشخیص افتراقی بیماری‌های دیگری انجام می‌شود که استخوان‌ها را ضعیف می‌کنند.
- اسکن تراکم استخوان: اندازه‌گیری تراکم استخوان آزمایشی سریع و بدون درد است. دقیق‌ترین آزمایشی که برای سنجش تراکم استخوان انجام می‌شود، اسکن دگزا (جذب اشعه ایکس با انرژی دوگانه) است. اسکن DEXA می‌تواند کاهش تراکم استخوان را با دقت یک تا دو درصد اندازه‌گیری کند. به علاوه اسکن دگزا برای ردگیری تغییرات تدریجی تراکم استخوان در گذر زمان و در اثر درمان کاربرد دارد. سی تی اسکن (توموگرافی رایانه‌ای) نیز تراکم استخوان را اندازه‌گیری می‌کند. رادیوگرافی استخوان ابزاری مفید برای یافتن استخوان‌های شکسته است، اما از دقت کافی برای سنجش تراکم استخوان برخوردار نیست. رادیوگرافی نمی‌تواند کاهش تراکم استخوان را نشان دهد، مگر آن که مقدار کاهش بیش از سی درصد باشد.
پزشکان توصیه می‌کنند که اولین سنجش تراکم استخوان در 65 سالگی یا در صورت مصرف کورتیکواستروئیدها در 60 سالگی انجام شود. بیماران مبتلا به روماتیسم باید آزمایش سنجش تراکم استخوان پایه را پس از اطمینان از ابتلا به روماتیسم انجام بدهند.
همچنین سنجش تراکم استخوان برای گروه‌های زیر نیز انجام می‌شود:
- خانم‌های 50 ساله‌ای که به شدت مستعد ابتلا به پوکی استخوان هستند.
- بیمارانی که برای مدتی طولانی کورتیکواستروئید مصرف کرده‌اند، مصرف می‌کنند یا پیش‌بینی می‌شود که مصرف خواهند کرد.
- افراد دارای سابقه فردی یا خانوادگی شکستگی استخوان
- افراد مبتلا به بیماری‌هایی که جذب کلسیم را مختل می‌کند یا استخوان را ضعیف می‌کند.
راه های درمان پوکی استخوان
درمان پوکی استخوان با هدف کند کردن روند کاهش تراکم استخوان یا افزایش سرعت تشکیل استخوان می‌شود. به این منظور دو نوع دارو تجویز می‌شود:
- داروهایی که سرعت کاهش تراکم استخوان را کند می‌کنند، اصطلاحاً داروهای ضدجذب گفته می‌شوند.
- داروهایی که سرعت تشکیل استخوان را افزایش می‌دهند، اصطلاحاً داروهای آنابولیک گفته می‌شوند.
داروهای زیر متداول‌ترین داروهایی هستند که برای پیشگیری از پوکی استخوان یا درمان آن تجویز می‌شوند:
- بیس‌فسفونات‌ها: این داروها به درمان کاهش تراکم استخوان کمک می‌کنند و تراکم استخوان را افزایش می‌دهند.
- تعدیل کننده‌های انتخابی گیرنده استروژن (SERMs): این دسته از داروها سرعت کاهش تراکم استخوان را بعد از یائسگی کند می‌کنند.
- دنوزوماب: دنوزوماب دارویی تزریقی است که سرعت کاهش تراکم استخوان را کند می‌کند و استخوان را پس از یائسگی تقویت می‌کند. همچنین مصرف دنوزوماب به افرادی که مستعد شکستگی استخوان در اثر پوکی استخوان هستند، توصیه می‌شود.
- کلسی‌تونین: کلسی‌تونین هورمونی است که توسط غده تیروئید تولید می‌شود و به تنظیم میزان کلسیم در بدن و افزایش تراکم استخوان کمک می‌کند. همچنین مصرف کلسی‌تونین سرعت کاهش تراکم استخوان را کم می‌کند.
- هورمون درمانی یائسگی: هورمون درمانی که غالباً برای رفع علائم یائسگی به کار برده می‌شود، از کاهش تراکم استخوان نیز پیشگیری می‌کند. سازمان غذا و دارو توصیه می‌کند که داروهای هورمون درمانی یائسگی در پایین‌ترین دوز موثر و در کوتاه‌ترین زمان مورد نیاز مصرف شود.
- هورمون پاراتیروئید یا تری‌پاراتاید: تری‌پاراتاید نوعی تزریقی از هورمون پاراتیروئید انسانی است که به بدن کمک می‌کند تا استخوان جدید را سریع‌تر از شکستن استخوان قدیمی تولید کند.
همچنین ممکن است پزشک مصرف کلسیم و ویتامین دی بیشتر را توصیه کند و از بیمار بخواهد که بیشتر ورزش کند. مصرف هیچ دارویی بدون عوارض جانبی نیست. برای مثال داروهای هورمون درمانی یائسگی خطر لخته شدن خون، حمله قلبی، سکته مغزی، سرطان سینه یا بیماری سنگ کیسه صفرا را افزایش می‌دهد. از پزشک معالجتان بخواهید که مزایا و معایب داروهای تجویزی را برایتان توضیح بدهند.
مراقبت از خود
مشارکت بیماران برای درمان پوکی استخوان بسیار مهم است. ورزش بیشتر، تغذیه متعادل سرشار از کلسیم و ویتامین دی و ترک عادت‌های مضری مانند سیگار کشیدن به حفظ سلامت استخوان‌ها کمک می‌کند.
سیگار نکشید
سیگاری‌ها بیشتر از غیرسیگاری‌ها در معرض خطر شکستگی استخوان قرار دارند و جوش خوردن شکستگی‌هایشان هم بیشتر طول می‌کشد. میزان هورمون استروژن در خون خانم‌های سیگاری پایین‌تر از حد عادی است و خانم‌های سیگاری معمولاً زودتر یائسه می‌شوند و به همین دلیل بیشتر مستعد پوکی استخوان هستند. جذب کلسیم نیز در سیگاری‌ها کاهش می‌یابد.
فعال باشید
ورزش یا هر گونه فعالیت بدنی که استخوان‌ها را تقویت کند، به حفظ تراکم استخوان کمک می‌کند. تمرین‌های تحمل وزن و مقاومتی بسیار مفید هستند. تمرین‌های تعادلی و انعطاف‌پذیری نیز از استخوان‌ها هنگام زمین خوردن محافظت می‌کند و خطر شکستگی را کاهش می‌دهد. برای برخورداری از مزایای ورزش لازم است که تمرین‌های مقاومتی و تحمل وزن را پنج روز هفته، هر روز به مدت 30 دقیقه انجام بدهید. اشکالی ندارد که 10 ـ 15 دقیقه ورزش کنید، کمی استراحت کنید و بعد ورزش را تمام کنید. قبل از شروع برنامه ورزشی با پزشک معالجتان مشورت کنید.
کلسیم و ویتامین دی کافی مصرف کنید
جذب کلسیم برای پیشگیری از تحلیل رفتن استخوان ضروری است. مقدار کلسیم مورد نیاز هر فرد به جنسیت، سن و خطر ابتلای وی به پوکی استخوان بستگی دارد. غذاهایی مانند لبنیات، لوبیای چشم بلبلی یا فرآورده‌های غیرلبنی غنی شده با کلسیم بهترین منبع کلسیم محسوب می‌شوند.
خانم‌ها و آقایان 19 ـ 49 ساله و خانم‌های باردار و شیرده هر روز به 1000 میلی‌گرم کلسیم نیاز دارند. افرادی که کورتیکواستروئید مصرف می‌کنند، خانم‌هایی که یائسگی را پشت سر گذاشته‌اند و مکمل استروژن مصرف نمی‌کنند و خانم‌ها و آقایان 50 سال به بالا هر روز به 1200 میلی گرم کلسیم نیاز دارند. افرادی که نمی‌توانند لبنیات یا غذاهای غنی شده با کلسیم مصرف کنند، باید مکمل کلسیم را جایگزین این محصولات کنند.
ویتامین دی به بدن کمک می‌کند تا کلسیم بیشتری را از غذاهای خورده شده جذب کند. برخی افراد کافی است تا صورت، بازوها و دست‌هایشان را دو یا سه روز در هفته، هر روز به مدت 10 ـ 15 دقیقه در معرض نور آفتاب ظهر قرار بدهند تا ویتامین دی مورد نیاز بدنشان را دریافت کنند.
کلسیم به طور طبیعی در مواد غذایی زیر وجود دارد:
- شیر
- ماست
- پنیر
- سبزیجات سبزبرگ مانند بروکلی، کلم پیچ و سبزی خردل
کلسیم گاهی اوقات به خوراکی‌های غنی شده زیر افزوده می‌شود:
- غلات صبحانه: سه چهارم پیمانه از بعضی گونه‌های غلات صبحانه حاوی 100 درصد میزان کلسیم روزانه (هزار میلی‌گرم) است.
- آب پرتقال
- شیر سویا
- نان و پاستا
